“De pandemie, zegt Gerritsen, is een voorbeeld van een ‘ongetemd probleem’. Ongetemde problemen zijn inhoudelijk complex, veranderen voortdurend van aard, hebben noch een duidelijk eindpunt noch heldere oplossingen.” Erik Gerritsen is de voormalig hoogste ambtenaar van het ministerie van VWS. Volgens Gerritsen heeft, zo lees ik in een interview bij De Correspondent, het ministerie een topprestatie geleverd in het aanpakken van de pandemie. Want: “je kunt de beheersing van zo’n crisis niet simpelweg beoordelen op het resultaat. ‘Wat je moet doen, is kijken of de mensen op dat moment, met de kennis die ze toen hadden, het maximale hebben gedaan. Hebben ze goed geïmproviseerd?’” Daar heeft hij een punt waar ook premier Rutte in het begin van de pandemie op duidde toen hij zei dat besluiten moesten worden genomen met maar 50% van de benodigde informatie. Al betwijfelt Gerritsen die 50%: “Het was eerder 5 procent.” Een complex probleem maar toch. Ik moest denke aan De Zwarte Zwaan. De impact van het hoogst onwaarschijnlijke, een boek van Nassim Nicholas Taleb.
Taleb denkt en schrijft vooral over de invloed van toeval, kans en willekeur in onze samenleving in het algemeen en in het bijzonder in de derivatenhandel want daar heeft hij jaren in gewerkt. In die handel staan modellen centraal. Een model of theorie is een schematische weergave van de werkelijkheid, een nabootsing. Modellen zijn volgens de econoom Tomáš Sedláček, en ik onderschrijf dit van harte: “Systemen met interne inconsistenties, die gedeeltelijk in strijd zijn met de werkelijkheid, die vaak zijn gebaseerd op louter en doelbewust onrealistische veronderstellingen, en die in hun uiterste consequentie tot absurde conclusies leiden, worden desondanks met succes toegepast.[1]” Een weergave of nabootsing die niet overeenkomt met de werkelijkheid. Sedláček vergelijkt het gebruik van modellen in de economische wetenschappen met de natuurkunde en ziet dat beide wetenschappen modellen op een andere manier gebruiken. Hij beschrijft dit als volgt: “De natuurkunde bedient zich van een volkomen andere hypothetische logica: die hypothesen worden opgetrokken als steigers, die het mogelijk maken het gebouw op te trekken, waarna de steigers met behulp van de gedachtenbouwsel weer worden afgebroken. … Als wij modellen bouwen dan moeten we wegkijken van de realiteit; maar zodra wij die modellen willen gaan toepassen op de realiteit, moeten we wegkijken van de modellen. Dan moeten de steigers als het ware worden afgebroken om te zien of het gebouw er nog staat.” In de sociale wetenschappen: “…lijken de veronderstellingen vaak niet weggenomen te kunnen worden – zelfs niet achteraf; het hele bouwwerk zou instorten.[2]” Echter, zonder een model kunnen wij als mens de werkelijkheid niet bevatten. De wereld is te complex om te bevatten zonder hulpschema’s dat geldt voor de natuur en de natuurkunde, dat geldt voor onze leefomgeving en dat geldt ook voor onze samenleving.
Maar die sociaalwetenschappelijke modellen zijn slecht in het voorspellen van een crisis en ook slecht in het bepalen van de schade die een crisis veroorzaakt. Want deze modellen houden geen rekening met het onvoorspelbare en juist dat onvoorspelbare heeft de grootste gevolgen. Nassim Nicholas Taleb noemt deze gebeurtenissen Zwarte Zwanen (de hoofdletters zijn van hem overgenomen) en dat zijn gebeurtenissen met drie kenmerken: “Ten eerste is het een totaal onverwachte gebeurtenis, een uitschieter die buiten de normale gang der dingen valt omdat er vooraf geen duidelijke aanwijzingen waren dat zoiets kon gebeuren. Ten tweede heeft het zeer grote gevolgen (…). En ten derde zit de mens zo in elkaar dat we naderhand, ook al was het een totaal onverwachte gebeurtenis, verklaringen bedenken die de gebeurtenis begrijpelijk maken [3]”Maar ook het tegenovergestelde, iets wat tegen alle verwachtingen in niet gebeurt, is een Zwarte Zwaan. Volgens Taleb is de geschiedenis van de mens te verklaren aan de hand van een klein aantal Zwarte Zwanen.
Zwarte Zwanen zijn niet te voorspellen extremen. We weten dat ze komen maar er is geen mogelijkheid om te voorspellen wanneer er een komt en al helemaal niet hoe die gebeurtenis eruit ziet. En met die Zwarte Zwaan ben ik waar ik wilde zijn. Of beter gezegd, ik ben er bijna. Dat we worden verrast door Zwarte Zwanen en dat die zeer veel schade kunnen veroorzaken, hoeft ons niet te verbazen. Gerritsen noemt de pandemie een ‘ongetemd probleem’, een Zwarte Zwaan om Taleb aan te halen.
Maar is een virusuitbraak wel een Zwarte Zwaan, een ongetemd probleem? Dat het Covid-19 virus uitbrak, was niet te voorzien. Dat er op enig moment een virus zou uitbreken dat een pandemie veroorzaakt, mag toch geen ‘totaal onverwachte gebeurtenis’ zijn. De recente en minder recente geschiedenis kent tal van virusuitbraken. Zo werden onze voorouders verschillende keren geteisterd door de pest, veroorzaakte de Spaanse griep ruim een eeuw geleden voor een pandemie en kenden we sindsdien verschillende uitbraken van vogelgriep. Dus dat er besmettelijk virus de kop op zou steken, was te verwachten. Een pandemie als gevolg van een virus is daarmee eerder een ‘Witte Zwaan’. Te verwachten maar dat betekent niet dat de gevolgen ervan niet zeer groot kunnen zijn, zoals we nu ervaren. Die gevolgen hadden veel minder ernstig kunnen zijn als we ons er goed op hadden voorbereid.
Daarmee kom ik op het punt waar Gerritsens betoog spaak loopt. Hij noemt bijvoorbeeld de mondkapjes en het dreigende tekort: “‘Toen gingen ze naar ons kijken’, zegt Gerritsen, die benadrukt dat mondkapjes niet tot het takenpakket van zijn ministerie behoorden. ‘Het was dus niet zo van: “Waar bemoeit het ministerie zich mee? Waarom laten ze het niet over aan de mensen die er verstand van hebben?” Nee, de zorg keek naar ons: VWS, help!’” Dat bij een pandemie beschermingsmateriaal essentieel is om hulpverleners te bescherming, is geen verrassing. Dat er daarvan veel nodig is, hoeft ook niet te verrassen. Daar kun je je dus op voorbereiden door flinke voorraden aan te leggen. Een soort magazijn waar je bijvoorbeeld een voorraad hebt liggen voor een half jaar normaal gebruik. Om ‘bederf’ te voorkomen lever je in normale tijden aan de voordeur uit aan de ziekenhuizen en vul je die via de achterdeur weer aan. Voor ander bij de behandeling van een pandemie benodigd materiaal, zoals beademingsapparatuur, leg je ook een voorraad aan. Je kunt zelfs ziekenhuislocaties inrichten die alleen bij een pandemie of andere noodsituatie worden gebruikt.
De woorden van Gerritsen duiden nog op een ander gebrek aan voorbereiding. Discussies over verantwoordelijkheden en ‘kijken naar iemand om het op te lossen’, duiden erop dat er niet tevoren is nagedacht over wie er in geval van een pandemie waarvoor verantwoordelijk is. Onze ‘beschermingsinfrastructuur’ niet gebouwd op een langdurige crisis. En zeker geen crisis met een virus als oorzaak. Onze beschermingsinfrastructuur is van onderop geregeld terwijl een pandemie vraagt om centrale sturing. Ook op het gebied van voldoende handjes en hoofdjes om te helpen bij testen, vaccineren en allerlei ander werk, is voorbereiding mogelijk. Daarvoor zou een Bescherming Bevolking structuur zoals we die tijdens de Koude Oorlog kenden, een voorbeeld kunnen zijn.
Nu had de goede voorbereiding niet kunnen voorkomen dat er besluiten genomen hadden moeten worden op basis van 5 of 50% van de benodigde informatie. Ze had er wel voor gezorgd dat er andere keuzes mogelijk waren. Is de werkelijke Zwarte Zwaan van deze pandemie er niet een van een heel andere orde? Volgens Taleb neemt met het verstrijken van de geschiedenis en het complexer worden van de samenleving het aantal Zwarte Zwanen toe. Want: “Complexiteit leidt tot een opeenstapeling van ketens van onverwachte gevolgen,[4]” aldus Taleb en hij pleit daarom voor eenvoud. Is het gebrek aan juist die eenvoud niet de werkelijke Zwarte Zwaan of om met Gerritsen te spreken het ‘ongetemde probleem’?
[1] Tomáš Sedláček, De economie van goed en kwaad, pagina 213 (Sedláček benadrukt in dit citaat twee woorden die hij cursiveert. Ik cursiveer citaten en om de nadruk van Sedláček te behouden schrijf ik deze woorden normaal).
[2]Tomáš Sedláček, De economie van goed en kwaad, pagina 346
[3] Nassim Nicholas Taleb, De Zwarte zwaan, pagina 2
[4] Nassim Nicholas Taleb, Antifragiel. Dingen die baat hebben bij wanorde, pagina 8
Ballonnendoorprikker 