“In de vijfde eeuw v.Chr. ontstond ook de geschiedschrijving. De ‘vader van de geschiedenis’ was Heródotus. Hij was afkomstig uit Halicarnássus op de Zuidwestpunt van Klein Azië, maar hij heeft een belangrijk deel van zijn leven in Athene gewoond. Hij schreef over de Perzische oorlogen en de voorgeschiedenis ervan en hij behandelde de zeden, gewoonten en geschiedenissen van allerlei volken en staten in Azië en Griekenland. Hij vertelde geen sagen, maar trachtte de waarheid te achterhalen en hij woog informatie kritisch af. Zijn werk kwam voort uit de Ionische traditie van land- en volkenkunde. Ionische kooplieden hadden reeds in de archaïsche tijd de behoefte gevoeld iets meer te weten over de landen en volken die zij bezochten.^[1]”

Met deze woorden wordt de eerste geschiedschrijver van de wereld geïntroduceerd in het boek Een kennismaking met de oude wereld. Als je over de geschiedenis van geschiedenis schrijft dan kun je niet om Herodotus heen. Nu is niet te achterhalen of Herodotus (die leefde tussen 485 en 425) werkelijk de eerste geschiedschrijver was. Wat we zeker weten is dat hij de geschiedschrijver is van het oudst bewaarde ‘geschiedenisboek’, zijn Historiën. Alles wat ik zag, hoorde en onderzocht. Het is daarmee een van de belangrijkste bronnen die ons inzicht geven in het denken in het oude Griekenland. Zijn Historiën is een echt geschiedenisboek omdat hij schreef over een gebeurtenis of beter een reeks gebeurtenissen die zich deels voor zijn geboorte en deels in zijn heel vroege jeugd afspeelden, de Perzische oorlogen aan het begin van de vijfde eeuw voor onze jaartelling en de aanloop ernaar. Oorlogen met drie bekende slagen. Iedereen die nu de marathon loopt, treedt in de voetsporen van Pheidippides. Volgens de bekende legende rende Pheidippides van Marathon naar Athene, sprak daar de woorden ‘gegroet, we hebben gewonnen’ en viel dood neer. Hiermee deed hij verslag van de slag bij Marathon in 490 alwaar de Grieken de Perzen in de eerste Perzische oorlog versloegen. Deze versie hebben we te danken aan Pioutarchos die deze bijna zes eeuwen nadien optekende. De tweede bekende slag is die bij Thermopylae in 480 alwaar een van de koningen van Sparta, Leonidas, met een kleine strijdmacht trachtte het ver in het overtal zijnde Perzische leger tegen te houden. De Perzen wonnen die slag maar leden er zeer grote verliezen. De film 300. Rise of an Empire verhaalt over deze slag. Als laatste de slag op zee bij Salamis vlak na die bij Thermopylae ook in 480 die de Perzen verloren en die koning Xerxes deden besluiten zijn poging om de Griekse gebieden te onderwerpen te staken.

Maar wat is geschiedenis? ‘Het verleden’ is het antwoord dat menigeen op die vraag geeft. En dat is ook precies een van de drie betekenissen die de Van Dale voor het woord geeft. In zijn Filosofie van de Geschiedenis is dat ook het antwoord dat Van der Dussen geeft, alleen dan iets uitgebreider maar dat is eigen aan filosofen: “Onder geschiedenis moeten immers in eerste instantie alle omstandigheden en gebeurtenissen uit het verleden worden verstaan.” De andere twee zijn: “voorval, gebeurtenis” en: “wetenschap die het verleden beschrijft.^[2]” In deze Prikker staat die laatste betekenis, de ‘wetenschap die het verleden beschrijft’ centraal, de ‘wetenschap die het verleden bestudeert’. Al het verleden? Nee, alleen de geschiedenis van de mens. Die van de natuur wordt buiten beschouwing gelaten. Studie van de natuur vraagt immers, zoals Van der Dussen aangeeft: “specifieke deskundigheid die tot het terrein behoort van bijvoorbeeld de geologie, paleontologie, klimatologie of astronomie.” Hij geeft echter ook een meer principiële reden: “de mens is zich op een unieke wijze bewust van zijn eigen geschiedenis, zoals hiervan in de natuur nergens sprake is.^[3]”

Met dat ‘bewust zijn van de eigen geschiedenis’ komen we bij een belangrijk punt. Geschiedenis is meer dan een relaas van gebeurtenissen in het verleden. “Het verleden is een gegeven waar niemand omheen kan.” Met die woorden opent Van der Dussen het tweede hoofdstuk van zijn Filosofie van de geschiedenis. Een hoofdstuk met als titel Rol van het verleden. Om het cru te zeggen: wij, als individu zijn ons verleden want dat is het enige wat wij hebben. Wie wij zijn wordt bepaald door de ervaringen die we hebben opgedaan. We hebben leren lopen, zwemmen, voetballen en muziek maken. We hebben een of meerdere talen geleerd waarmee we met anderen kunnen communiceren. Wij hebben geleerd van zaken die ons zijn overkomen en wij breiden onze ervaringen uit met die van anderen. En wij zijn onze verhalen en onze fantasieën. Of zoals Harari het in zijn Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid  beschrijft: “Sinds de cognitieve revolutie leven sapiens aldus in een dubbele realiteit. Aan de ene kant heb je de objectieve realiteit van rivieren, bomen en leeuwen en aan de andere kant de imaginaire realiteit van goden, naties en corporaties.^[4]”  Twee realiteiten die sinds een jaar of twintig worden aangevuld met een derde, virtuele realiteit. Een realiteit die de andere twee combineert door je beelden voor te schotelen die je in toenemende mate niet van echt kunt onderscheiden, waarin je binnen de limieten van het programma ‘imaginair’ actief kunt zijn. Dit alles maakt ons wie wij zijn, het bepaalt onze identiteit en die is belangrijk als we onze persoonlijke geschiedenis beschrijven.

Echter niet alleen voor ons individueel, ook voor gemeenschappen: “Evenals bij een individu wordt de identiteit van een gemeenschap bepaald door het bewust zijn van haar verleden. Het betreft hier een collectieve herinnering en een geheel van collectieve ervaringen, onder meer voortlevend in tradities, die voor het heden van de gemeenschap in dezelfde zin bepalend zijn, als dit bij een individu ten aanzien van zijn individuele verleden het geval is.^[5]” Nu heb je geschiedenis, geschiedenis en geschiedenis. Aan de ene kant de geschiedenis van de grote verhalen. Een goed voorbeeld hiervan is het boek Sapiens van Harari. In nog geen 450 pagina’s beschrijft hij de 200.000 jaar geschiedenis van onze mensensoort, de homo sapiens en de rol die verhalen hierin speelden. Aan de andere kant heb je Stalingrad van Anthony Beevor die in ongeveer even veel pagina’s de in de Tweede Wereldoorlog belangrijke slag om Stalingrad beschrijft. Ergens hier tussenin kunnen we Richard Mills The politics of football in Yugoslavia plaatsen. Een boek van 300 pagina’s waarin de rol die het voetbal heeft gespeeld in het korte bestaan van het land Joegoslavië centraal staat. Aan de ene kant de grote lijnen, er tussenin een specifiek fenomeen en de ontwikkeling ervan in een bepaalde tijd, en aan de andere kant één gebeurtenis tot in detail. Alhoewel detail, en daarmee kom ik weer bij Van der Dussen: “Niet alleen is het ‘totale verleden’ dus nooit te omvatten, maar ook niet een ‘vaststaand’ of ‘objectief’ verleden: het gaat steeds om bepaalde aspecten van het verleden en bepaalde interpretaties ervan.^[6]” Hoe gedetailleerd ook, het schrijven van een geschiedenis betekent altijd gebeurtenissen en perspectieven weglaten en andere benadrukken. Voor wie op zoek is naar het objectieve verleden heb ik, in navolging van Van der Dussen een slecht bericht, het objectieve verleden bestaat niet. Iedere geschiedenis is een interpretatie van het verleden.

En daarmee kom ik weer bij de vader van de geschiedenis. Herodotus schrijft op basis van wat hij ziet tijdens zijn reizen maar vooral wat hij hoort in de verhalen van mensen die hij bevraagt. Daarbij belicht hij het gebeurde vanuit de verschillende betrokkenen. Spreken die zich tegen dan zoekt hij naar een voor hem best passende verklaring. Naast de genoemde conflicten en de personen die daarbij een rol speelden, geeft het boek ook een beschrijving van de levenswijzen en gebruiken van de verschillende volkeren. De beschrijving van die levenswijzen en gebruiken waarvan je je afvraagt welk deel ervan waar zou kunnen zijn geweest. Een voorbeeld: “Wanneer een Nasamoniër voor de eerste maal een huwelijk sluit, is het de gewoonte dat de bruid in de eerste nacht alle gasten langsgaat om gemeenschap met ze te hebben. Iedere man die dan gemeenschap met haar heeft, geeft haar een of ander geschenk, dat hij van huis heeft meegenomen.^[7]” Maar in een tijd waarin gebeurtenissen vooral in de vorm van verhalen worden verteld, is fantasie niet ver weg om wat gaten in te vullen of zaken aan te dikken. Iedereen die wel eens het spel heeft gespeeld waarbij een verhaal één op één moet worden doorverteld in een groep, weet dat het verhaal na een paar keer doorvertellen heel anders is.  

Een oude Griek of Pers zou het niet opvallen maar Herodotus lardeert zijn boek met wonderen, orakels en mythologische verhalen. Die gebruikt hij ter verklaring van wat er is gebeurd. Zij geven de gebeurtenissen een magische dimensie. Ook hier een voorbeeld ter verduidelijking. “Toen Grinnos, de koning van Thera, haar (het orakel van Delphi) over een andere kwestie raadpleegde gaf de Pythia hem als orakel dat hij een stad in Libye moest stichten.” Nu vond Grinnos zich te oud en hij wist de klus bij ene Battos in de schoenen te schuiven. Alleen vergaten ze het toen ze weer thuis waren. Dit ‘vergeten’ had drastische gevolgen: “Gedurende zeven jaar vanaf dat tijdstip viel er geen regen op Thera en daardoor verdorden in die tijd alle bomen op het eiland, op één na.^[8]” Omdat de Theranen wilden weten waarom hen dit overkwam, gingen ze weer naar Delfi en de Pythia herinnerde hen aan de eerdere uitspraak. Voor Herodotus was die ‘magie’ niets bijzonders omdat die in zijn tijd deel uitmaakte van de werkelijkheid.

De vader van de geschiedenis die, zoals De Blois en Van der Spek schrijven, de waarheid trachtte te achterhalen. Nu zal het een goede lezer van Herodotus Historiën opvallen dat de neutraliteit toch een klein bijsmaakje heeft. De Grieken komen er toch ietsjes beter vanaf dan de Perzen. De Grieken vochten voor hun vrijheid en tegen het despotisme van de Perzische vorsten. De Grieken staan, in zijn beschrijving, samen met de Egyptenaren op de hoogste trede van de ‘beschavingsladder’. Enige ‘vooringenomenheid’ is Herodotus niet vreemd en daarmee toont hij zich een kind van zijn tijd en eigenlijk een ‘kind van alle tijden’ want een voorkeur voor de eigen groep of het eigen land, is van alle tijden want zoals we zagen is alle geschiedenis een interpretatie en geen feitelijke beschrijving.

In een volgende Prikker meer over geschiedenis.

---

[1] L. de Blois en R.J. van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld, pagina 103

[2] https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/geschiedenis#.YKu9uKgzb-g

[3] W.J. van der Dussen, Filosofie van de geschiedenis, pagina 37

[4] Yuval Noah Harari,  Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid, pagina 42

[5] W.J. van der Dussen, Filosofie van de geschiedenis, pagina 27

[6] Idem, pagina 38

[7] Herodotus, Historiën. Alles wat ik zag, hoorde en onderzocht, boek 4 172

[8] Idem, boek 4 150-151