Liberté, egalité, fraternité. Vrijheid, gelijkheid broederschap, de lijfspreuk van Frankrijk en trouwens ook van Haïti. Ik moest aan deze drie woorden denken bij het lezen van een artikel van Thomas de Jonge bij De Dagelijkse Standaard. Volgens De Jonge is het Forum voor Democratie de enige partij die nog staat voor de traditionele negatieve vrijheden. De vrijheid om te doen wat je wilt. Hier kom ik straks op terug. Eerst de geschiedenis van de drie woorden, de spreuk.

De spreuk is gemunt tijdens de Franse revolutie. Naar het schijnt was Maximilian Robespierre de eerste die deze woorden uitsprak. Een bijzondere persoon deze Robespierre. In de zesde editie van A History of the Modern World van Palmer en Colton wordt hij als volgt omschreven (pagina 375-376): “Robbespierre is one of the most argued about and least understood men of modern times. Persons accustomed to stable conditions dismiss him with a shudder as a bloodthirsty fanatic, dictator, and demagogue. Others have considered him an idealist, a visionary, and an ardent patriot whose goals and ideals were at least avowedly democratic. All agree on his personal honesty and integrity and his revolutionary zeal.” Robespierre was een belangrijke architect achter de periode in de revolutie die de Terreur wordt genoemd. Doel van die Terreur was (pagina 376): “to repress anarchy, civil strife, and counterrevolution at home and to win the war by a great national mobilization of the country’s people and resources.” Dit allemaal om het land klaar te maken voor de democratie van het gewone volk. De terreur bestond eruit om tegenstanders van de revolutie op te sporen en te elimineren. In die periode maakte de guillotine overuren. Een programma waaraan Lenin een voorbeeld nam na de oktoberrevolutie in Rusland en waarmee hij op zijn manier invulling gaf aan het begrip ‘dictatuur van het proletariaat’ dat Marx en Engels werd gemunt maar dat zij niet verder uitwerkten. Stalin deed het daarna nog eens ‘dunnetjes’ over met zijn ‘grote zuiveringen’. Een periode van dictatuur en terreur als tussenstap. Alleen, en dat lijkt eigen aan dergelijke tussenstappen, werd niet duidelijk geformuleerd wanneer die tussenstap succesvol zou zijn en kon worden beëindigd. Dus wanneer het land gereed was voor de democratie van het gewone volk. Een periode van onzekerheid want je kon zomaar worden beschuldigd van het zijn van ‘tegenstander van de revolutie’ en dus in aanmerking komen voor amputatie van je hoofd.  Zo at deze revolutie, net als de Russische, ook haar kinderen op. Robespierre werd uiteindelijk ook opgegeten nadat de periode van de Terreur aan haar einde kwam.

De drie woorden werden pas veel later de Franse lijfspreuk. De gewelddadige oorsprong van de spreuk en de afkeer van alles wat ‘revolutionair’ was na de nederlaag van Napoleon I, zal er zeker aan hebben bijgedragen dat de spreuk meer dan dertig jaar in een verdomhoekje zat. Pas twee revoluties later, tijdens de revolutie van 1848, werd het de Franse nationale spreuk. Zoals ik in mijn vorige Prikker schreef, was er de ‘Powers that Be’ na de nederlaag van Napoleon alles aan gelegen om de ruim 25 jaar revolutionair Frankrijk te vergeten en liefst uit de geschiedenis te verwijderen. De revoluties van 1830 en 1848 zijn er een bewijs van dat die poging mislukte.

Terug naar het artikel van De Jonge en de negatieve vrijheid. Het begrip negatieve vrijheid komt, net als trouwens positieve vrijheid, uit de koker van de filosoof Isaiah Berlin. Die sprak erover in zijn inaugurale rede op 30 oktober 1958. Die rede is uitgegeven in een klein boekje met als titel Twee opvattingen over vrijheid. Twee betekenissen van vrijheid waarbij het, om de kaft van de uitgave uit 2010 van de Boom reeks Kleine Klassieken aan te halen: “niet (gaat) om twee interpretaties van één begrip, maar om sterk afwijkende, onverenigbare houdingen ten opzichte van de doeleinden van het leven.” Die negatieve vrijheid, waar het Forum voor Democratie (FvD) nog als enige voorstaat, tenminste volgens De Jonge, wordt door Berlin omschreven als (pagina 11): “het domein waarbinnen het aan het subject – een persoon of groep personen- wordt overgelaten of zou moeten worden overgelaten, om te doen of te zijn wat in zijn vermogen ligt, zonder tussenkomst van andere personen.” Dat het FvD de enige partij is die hiervoor staat blijkt, volgens De Jonge eruit dat de partij zich verzet tegen een verbod op het roken in publieke ruimtes en plannen om de klimaatverandering tegen te gaan.

Negatieve vrijheid is de vrijheid om dat te kunnen doen wat je zelf wilt. Wie een samenleving wil die is gebaseerd op volledige negatieve vrijheid, moet zich realiseren dat die negatieve vrijheid dan ook voor anderen geldt. Die genieten dan dezelfde vrijheid om te kunnen doen wat ze willen en daar kun jij wel eens last van hebben. Berlin spreekt over het ‘domein waarbinnen’ en daar kunnen we uit concluderen dat Berlin ook wel inzag dat dit niet de complete samenleving zou kunnen zijn. Hij zal zijn klassiekers ook wel hebben gekend, in dit geval John Stuart Mill en zijn boek Over vrijheid. Een klassiek werk over vrijheid en de beperkingen ervan. Mill over die beperking (pagina 127): “Zodra een deel van iemands handelen nadelig is voor de belangen van anderen, valt het onder de jurisdictie van de maatschappij, en wordt het een punt van discussie of het algemeen belang al dan niet gediend zal zijn als men ingrijpt.” 

‘Jurisdictie van de maatschappij’ is een mooie manier om te zeggen dat de overheid mag ingrijpen. Cruciaal zijn de woorden ‘nadelig voor anderen’. Als iets nadelig is voor anderen dan kan de overheid haar machtsmiddelen gebruiken om in te grijpen en de anderen te beschermen tegen het individu. Dat beschermen hoeft niet te betekenen dat iets wordt verboden. Sterker nog, dat is niet nodig als er maar voldoende maatregelen worden genomen om het nadelige effect voor de ander weg te nemen.

Laten we eens kijken naar de voorbeelden die De Jonge noemt, als eerste roken in de publieke ruimte. Volgens De Jonge behoort dit tot het domein waarbinnen iedereen zijn gang kan gaan. Dat iedereen mag roken staat voor mij buiten kijf net zoals ook andere genotsmiddelen zoals alcohol en drugs gebruikt mogen worden. Het FdV lijkt dat ook zo te zien omdat ze softdrugs en op termijn zelfs harddrugs willen legaliseren. Daaruit vloeit echter nog niet automatisch voort dat je overal mag roken. Ben je als aanhanger van negatieve vrijheid dan ook meteen voor roken in publieke ruimten?

Daarvoor moeten we naar Mills schadebeginsel. De schade die een persoon door te roken aan zichzelf toebrengt is geen reden voor overheidsingrijpen. Maar, roken verschilt hierbij van alcohol en bijvoorbeeld een pilletje xtc, omdat de rook door anderen kan worden ingeademd en die rook kan hun gezondheid schade toebrengen. Die schade is aantoonbaar en berekenbaar in een verhoogde kans op kanker en minder lang leven. Die verhoogde kans op kanker leidt tot hogere uitgaven voor gezondheidszorg. Roken kan anderen dus schade toebrengen. Dit kan overheidsingrijpen rechtvaardigen. Om die hogere gezondheidskosten te betalen kan de prijs van het genotsmiddel kunstmatig worden verhoogd door het extra te belasten. Dat doet onze overheid ook bij tabak en alcohol. Het kortere leven bij meeroken wordt hier niet door voorkomen. Daaraan draagt een verbod op roken in publieke ruimtes wel bij. Dit voorkomt immers dat iemand ongewild meerookt. Een beperking van vrijheid van de roker die je kunt verdedigen. Vanuit het gezichtspunt van de negatieve vrijheid kan daarmee toch een rookverbod in publieke ruimtes worden onderbouwd.

Dan het tweede punt, de maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan. Daarvoor kun je een soortgelijke redenering hanteren. Uitstoot van bijvoorbeeld koolstofdioxide kan schadelijk zijn voor land, levensstijl, lijf en leden van anderen. Zelfs een aanhanger van negatieve vrijheid kan daarom verdedigen dat er maatregelen worden genomen om de nadeligheid voor de belangen van anderen te voorkomen of te compenseren. Het beprijzen van de uitstoot van koolstofdioxide en de opbrengsten ervan gebruiken om die nadelen voor anderen te compenseren is goed verdedigbaar voor een aanhanger van negatieve vrijheid. 

De Jonge lijkt negatieve vrijheid dus te zien als zo min mogelijk beperkingen opleggen aan mensen en misschien zelfs wel helemaal geen. Hij moet zich daarbij realiseren dat het anderen dan ook vrijstaat om zijn belangen te schaden, zoals als ik hierboven al schreef. Ook op zijn verdediging van het FvD als enige ‘strijder’ voor negatieve vrijheid, valt wat aan te merken. Die strijd is wat selectief. De partij is immers een fervente voorstander van het boerkaverbod. Laten we Mills schadebeginsel er weer eens bij pakken. Dan is de vraag wiens belangen worden geschaad door iemand die een boerka draagt? Wie wordt in zijn belangen geschaad door de geringe kansen op de arbeidsmarkt van de boerkadrager? Of dat die persoon zich uitsluit van een groot deel van het maatschappelijk verkeer? Niemand, alleen de drager van de boerka. Maar wat als die boerka onder druk wordt gedragen? Wordt die druk weggenomen door een verbod? Ook als dat het geval is, is het dan niet vreemd dat het slachtoffer van de druk wordt gestraft en niet de dader? Zou je vanuit het gezichtspunt van de negatieve vrijheid niet juist tegen een boerkaverbod moeten zijn? Ertegen omdat mensen die er uit vrije keuze, al dan niet ingegeven door religieuze motieven, een willen dragen erdoor worden belemmerd in hun vrijheid terwijl het dragen ervan niemand in zijn belangen schaadt?

Vanuit de invalshoek van de positieve vrijheid kan, dat hoeft niet, je onderbouwen waarom een boerkaverbod leidt tot meer vrijheid. Aanhangers van positieve vrijheid bezien vrijheid vanuit een heel andere hoek. Daar waar negatieve vrijheid kort geformuleerd neerkomt op vrij zijn van een verbiedende overheid, concentreren aanhangers van positieve vrijheid zich op de mogelijkheden van iemand om iets te doen. Op zijn mogelijkheden om gebruik te maken van die negatieve vrijheid. Zo heeft iedereen de vrijheid om zijn mening op papier te zetten. Die vrijheid is bijna onbeperkt en dat zal een aanhanger van negatieve vrijheid deugd doen. Vanuit het gezichtspunt van de positieve vrijheid zal deze vrijheid ook worden toegejuicht, maar is de vrijheid van, niet voldoende. Om je mening op papier te verwoorden, moet je kunnen lezen en schrijven. Dus de mogelijkheid hebben om van een vrijheid gebruik te maken. Vanuit het gezichtspunt van de positieve vrijheid verwacht men daarom dat de overheid mensen onderricht en ze leert lezen en schrijven. Immers pas dan kunnen ze gebruikmaken van dit recht. 

Terug naar het boerkaverbod.  Zoals gezegd kan je vanuit het gezichtspunt van positieve vrijheid, een boerkaverbod verdedigen. Een boerka beperkt de drager immers in zijn mogelijkheden. De kansen op de arbeidsmarkt en op aansluiting bij het grootste deel van de samenleving, zijn beperkt. De boerka beperkt hierin net zoals het niet kunnen lezen en schrijven iemand beperkt om zijn mening op papier te zetten. Je kunt vanuit dit standpunt verdedigen dat een boerkaverbod de kans vergroot dat iemand werk vindt. Probleem is alleen dat de voormalige drager van de boerka dan wel de straat op moet. Als het gevolg van een verbod is dat die persoon zich in huis opsluit, dan verkleint het verbod de deelname.

Nu kun je denken, wat een theoretisch geneuzel op de vierkante centimeter. Dat geneuzel ligt in de Verenigde Staten ten grondslag aan alle discussies over een verplichte ziektekostenverzekering in het algemeen en Obamacare in het bijzonder. Amerika kent een grote groep mensen die niets van de overheid moeten hebben. Mensen die liefst geen overheid en dus maximale negatieve vrijheid zouden hebben. Deze mensen zijn niet tegen een ziektekostenverzekering, maar wel tegen het verplichtende karakter ervan. Dat is voor hen een te grote aanslag op hun vrijheid. Zij willen zelf bepalen of en zo ja welke ziektekostenverzekering zij nemen. Nu kennen de VS ook een grote groep mensen die zich graag zouden verzekeren tegen ziekte maar die de premie niet kunnen betalen of die iets markeert waardoor geen verzekeraar ze als klant wil. Die groep zou zijn geholpen met een betaalbare verplichte ziektekostenverzekering. Negatieve of positieve vrijheid, beiden kunnen grote invloed hebben op ons leven.

Zo kent veel overheidsingrijpen een rechtvaardiging vanuit het gezichtspunt van de positieve vrijheid. Het onderwijs heb ik al genoemd en wat te denken van alle preventieve activiteiten op het gebied van de gezondheidszorg? Alle campagnes tegen roken, alcoholgebruik, suiker en campagnes voor bewegen en de schijf van vijf en haar opvolgers. Allemaal bedoeld om het gedrag van mensen in een bepaalde richting te beïnvloeden. Een richting waarvan de samenleving als geheel vindt dat het de goede richting is. Of denk aan veiligheidsgordels of een helm op de brommer. Maar ook de AOW en de andere sociale wetgeving. Die zijn allemaal gebaseerd op het positief vrijheidsbegrip. De AOW was immers, net als de werkloosheidswetgeving, bedoeld om een onafhankelijk leven mogelijk te maken. Onafhankelijk van de goedertierenheid van anderen.

In haar bemoeienis met positieve vrijheid kan een overheid ook doorschieten. Dan wordt het betuttelend en gaat het te veel ten koste van de negatieve vrijheid. Zo kan een fervent aanhanger van het oude regime in de Sovjet Unie met recht en rede beweren dat het regime de vrijheid van mensen bevorderde terwijl het voor de mensen onder het regime kon voelen als een beknotting van hun vrijheid. Positieve en negatieve vrijheid zijn, zoals Berlin opmerkt, twee totaal verschillende houdingen ten opzichte van het doel van het leven. Tussen volledige negatieve vrijheid en het voormalige Sovjetregime zit een hele wereld aan mogelijkheden. De prettigste samenlevingen in deze wereld hebben een evenwicht gevonden tussen de twee vormen van vrijheid. 

Dat evenwicht zoekt ook De Jongs FvD. De Jongs bewering dat het FvD de laatste partij is die staat voor negatieve vrijheid is bezijden de waarheid. Het boerkaverbod liet al zien dat de partij ‘zondigt’ tegen de negatieve vrijheid. Bestudering van het programma van de partij leert dat de partij diverse maatregelen voorstelt die hun oorsprong vinden in de denkwereld van de positieve vrijheid. Neem bijvoorbeeld de sociale paragraaf van de partij. “Het is goed dat in Nederland geprobeerd wordt om voor iedereen te zorgen en niemand buiten de boot te laten vallen. Die sociale kant van onze samenleving wil Forum voor Democratie behouden en waar nodig versterken,” schrijft de partij op haar site. De Amerikaanse aanhangers van de negatieve vrijheid zouden dergelijke overheidsbemoeienis vervloeken. De partij wijkt niet af van alle andere partijen. Ze zijn allemaal op zoek naar een evenwicht tussen positieve en negatieve vrijheid. 

Tot zover liberté uit de Franse lijfspreuk. In een volgende Prikker ga ik in op egalité, het tweede woord uit de spreuk waaraan ik moest denken.