Tag: herdenken

Uitgelicht

Herdenken, gedenken en her-denken

Morgen is 4 mei. In Nederland de dag van de Nationale Dodenherdenking. “Ieder jaar staan we tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei stil bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en van oorlogssituaties en vredesoperaties daarna. Om 20.00 uur is het in heel Nederland twee minuten stil,” zo is te lezen op de site van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Het Comité heeft als taak om: “richting, inhoud en vorm te geven aan herdenken en vieren en de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend te houden.” En zoals al vaker is gebeurd, is er weer discussie over hoe en wat er wordt herdacht. Mogen we ook Gazanen herdenken of bij hun leed stilstaan?

De binnenstad van Venlo aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Bron WikimediaCommons

Herdenken: “(op plechtige wijze) stilstaan bij iets uit het verleden,” aldus de digitale Van Dale. Herdenken heeft twee kanten. De ene kant is dat we iets gedenken: “Zich herinneren, in ere houden,” aldus dezelfde digitale Van Dale. Dat eerste, zich herinneren, kan alleen als je het zelf hebt meegemaakt. Zo kan ik me niets herinneren van de Tweede Wereldoorlog want ik was er niet bij. In ere houden kan ik wel. Dat kan ik door met eerbied en respect over hen en hun daden te spreken opdat zij niet vergeten worden. Spiegel van in ‘ere houden’ en dus de tweede kant van herdenken is dat wat we in ere houden daarmee wordt afgezet tegen iets wat minder of zelfs geen eer verdient. Zo staat tegenover de verzetsheld uit de Tweede Wereldoorlog de collaborateur die dienst nam bij de Schutzstaffel, de SS. En tegenover beiden staat de overgrote meerderheid van de toenmalige mensen die zo goed en zo kwaad als mogelijk probeerden te overleven.

In deze ‘herdenkingsperiode’ bezocht ik de voorstelling Eindelijk Vrij. Een openluchtvoorstelling ter herdenking van de Tweede Wereldoorlog in Venlo en omgeving en aanloop ernaartoe. Plaats van handelen de Venlose Grote Heide. Op die Grote Heide en het aangrenzende Duitse gebied, bouwden de Duitsers in 1941 een groot militair vliegveld: Fliegerhorst Venlo. Lopend over de Grote Heide zie je de restanten ervan. Sommige goed bewaard, zoals de verkeerstoren waar nu een klimclub haar domicilie heeft. Andere minder verborgen, zoals de hangaar waar de voorstelling plaatsvond, waar nieuw met oud is verbonden en waar nu een zweefvliegclub gebruik van maakt. Weer andere meer verborgen, zo moet je om de startbanen te onderscheiden toch echt het luchtruim kiezen. Een voorstelling met jeugdige Venlose toneelspelers die al naar gelang de rol verzetsheld, Duitser, Joodse vluchteling, Venlonaar of de in Venlo en omstreken beruchte collaborateur Berendsen spelen afgewisseld met liedjes en filmbeelden van overlevenden, die over hun ervaringen vertelden.

Drie verhalen uit dit geheel van verhalen, maakten bijzondere indruk op mij. Het eerste een oudere dame die vertelde over haar familie. Een familie waarvan de ene helft in Nederland woonde en de andere helft in Duitsland. De familie van deze oudere dame zal niet de enige zijn geweest. De grens speelde geen belangrijke rol in het leven van de grensbewoners. Ze woonden in hetzelfde ‘cultuurgebied’. De familie kon makkelijk bij elkaar op de koffie en communiceerde in de streektaal met elkaar. Vanaf midden jaren dertig werd dat anders. De grens werd een echte grens. Een bezoek aan de familie aan de andere kant van de grens drie kilometer verderop, werd moeilijk tot onmogelijk. Naar elkaar zwaaien vanaf de eigen kant ging nog, praten was lastig want tussen de twee grensposten lag niemandsland. Dit verhaal maakte indruk omdat het laat zien dat je veel in het leven niet in eigen handen hebt. Het belangrijkste van dat veel, is de plek waar je wordt geboren.

Daarmee kom ik bij het tweede verhaal. Het verhaal van een Duitse man die tijdens bij het begin van de oorlog hooguit een peuter was. Zijn toeval had bepaald dat hij in Nazi-Duitsland was geboren. Voor hem betekende dat in 1944 en 1945 het overleven van geallieerde bombardementen, later honger en opgroeien in een vernielde omgeving. De man, toen kind, woonde, zoals we in Venlo zeggen ‘aan de verkierde kant van de paol’ maar dat maakt de ellende die hij moest doorstaan nog niet zijn eigen schuld.

Hij kon er net zo min iets aan doen als de verteller van het derde verhaal. Deze verteller, slachtoffer en overlevende van een van de dertien geallieerde bombardementen op Venlose Maasbruggen van oktober en november 1944. Zonder succes, de brug bleef bruikbaar maar een flink deel van de Venlose binnenstad lag in puin en daarbij vonden vele Venlonaren de dood. Op een in 2024 onthulde plaquette op de achterzijde van de Minderbroederskerk aan het Arsenaalplein zijn hun namen te vinden. Uiteindelijk bliezen de Duitsers de brug op om te voorkomen dat de geallieerden die zouden gebruiken. De man was ten tijde van de bombardementen baby en de jongste van een gezin met zeven kinderen. Tijdens het fatale bombardement zaten de zes andere kinderen al in de kelder. Moeder was hem, de baby, op de bovenverdieping aan het pakken toen het huis een voltreffer kreeg te verwerken. De bom ontplofte in de kelder en dat betekende de dood van zijn zes broers en zussen. Hij werd gevonden in de armen van zijn moeder. Zijn moeder overleed drie dagen later in het ziekenhuis alwaar de baby vocht voor zijn leven met zijn vader aan zijn zijde. Vader was niet thuis op het noodlottige moment.

Drie verhalen die vanuit verschillende invalshoeken een blik werpen op de Tweede Wereldoorlog. Wat deze verhalen zo sterk maakt is een andere betekenis van het woord herdenken. Een betekenis afkomstig van de Britse historicus en filosoof Robin George Collingwood (1889-1943). Voor Collingwood is Rankes meer dan een beschrijving van ‘hoe het geweest is’. Dat levert alleen een reeks feiten zoals 10 mei 1940 de Duitser vallen Nederland binnen. 1941 Duitsers bouwen Fliegerhorst Venlo enzovoorts. Collingwood wilde het verleden begrijpen. Begrijpen, niet om er onvermijdelijke wetmatigheden in te ontdekken en zo de toekomst te voorspellen. Nee, hij wilde begrijpen waarom mensen in het verleden handelden zoals ze handelden. Voor Collingwood is alle geschiedenis, geschiedenis van denken, van gedachten. Hoe dat werkt? Collingwood: “De historicus van de filosofie probeert bij het lezen van Plato te weten wat Plato dacht toen hij zichzelf in bepaalde woorden uitdrukte. De enige manier waarop hij dat kan doen, is door het zelf te denken. Dit is in feite wat we bedoelen als we spreken van het ‘begrijpen’ van de woorden. Zo probeert de historicus van de politiek of oorlogvoering die een verslag van bepaalde handelingen van Julius Caesar onder ogen krijgt, deze handeling te begrijpen, dat wil zeggen door te ontdekken welke gedachten in Caesars geest hem ertoe brachten ze te verrichten. Dit houdt in dat hij voor zichzelf de situatie onder ogen ziet waarin Caesar zich bevond en voor zichzelf te denken wat Caesar omtrent de situatie dacht en de mogelijke manieren om zich ermee in te laten. De geschiedenis van gedachten en daarom alle geschiedenis, is de heropvoering van verleden gedachten in de eigen geest van de historicus.1”

Alle geschiedenis is de geschiedenis van gedachten en bij het bestuderen van de geschiedenis is het de kunst om te her-denken. Her-denken is daarbij iets anders dan herdenken. Herdenken is gedenken, her-denken is je proberen te verplaatsen in die voorvaderen en proberen te denken wat zij dachten. Her-denken wat de Duitsers dachten toen ze de stadsbrug opbliezen, maar ook her-denken wat de geallieerden dachten toen ze de Venlose binnenstad tot puin bombardeerden. Bij dat her-denken helpt feitelijke informatie. Als je wilt her-denken wat Plato dacht toen hij bepaalde woorden sprak dan is het van belang om te weten wie Plato was en hoe hij in het leven stond. Het is van belang om te weten wie er aanwezig waren toen hij sprak en in welke omstandigheden. Als je wilt weten wat Caesar dacht toen hij de Rubicon overstak, moet je hetzelfde doen. Waar kwam hij vandaan, wie waren er bij hem, wat waren de bijzondere omstandigheden, wat was zijn inschatting dat er allemaal kon gebeuren en wat hoopte hij te bereiken met zijn daad?

Her-denkend wat de dame als kind dacht en voelde toen ze ineens haar neefjes en nichtjes niet meer kon bezoeken. Wat de Duitse man als kleuter dacht en voelde tijdens de bommenregen of toen hij honger leed. Wat de man als baby dacht, her-denken is, denk ik, niet mogelijk, maar her-denken wat zijn vader dacht en voelde daar kan ik wel een goede slag naar slaan. En al doende gaan mijn gedachten onherroepelijk ook uit naar mensen die zich op dit moment in een soortgelijke situatie bevinden. Dan kan ik de Duitse man als kind, of de Venlose man als baby en zijn vader, niet los zien van mensen in Oekraïne, Darfur en ook Gaza en de gegijzelde Israëliërs en hun familie. Dan kan ik de les die het verhaal van de dame leert dat toeval waar je wordt geboren een grote rol speelt, niet los zien van het heden. Dan kan ik de gedachte dat we dit toeval geen grote rol mogen laten spelen, niet van me af zetten.

Door te her-denken tijdens het herdenken kan het niet anders dat ik aan de Oekraïners, de mensen uit Darfur, de Israelische gijzelaars en hun familie en de Gazanen moet denken. Dan kan het niet anders dan dat ik bij hun leed stil sta. Herdenken en gedenken zonder dit te betrekken op het heden, is een zinloze bezigheid. Een zinloze bezigheid waarvan ik, als ik een verzetsheld zou zijn geweest, schande van zou spreken. Immers wat ik niet wil dat mij geschied, moet ook die ander niet geschieden.

1 R.G. Collingwood, The idea of history, pagina  215 (vertaling Van der Dussen, Filosofie van de geschiedenis. Een inleiding, pagina 147)

On door Ballonnendoorprikkerinfilosofie, geschiedenis2 reacties

Slavernijrekening vereffenen

Maar wat is ‘het juiste doen’? En wanneer is de ‘rekening vereffend’? Die vragen stelde ik onder een artikel van Phaedra Haringsma bij De Correspondent. Een artikel met als titel “Excuses voor het slavernijverleden? Herstel is niet alleen het juiste zeggen, maar ook het juiste doen.”  Haringsma eindigt haar artikel met de woorden: “Ruttes handgebaar – eerherstel zonder een concreet plan voor écht herstel – is alsof je als eregast wordt uitgenodigd op een feestje van iemand aan wie je een tijd geleden zo veel geld hebt geleend dat je zelf niet meer kunt rondkomen. Attent, zeker. Maar vereffen eerst maar eens de rekening – dan kunnen we daarna misschien allemaal een feestje vieren.” Op mijn vraag kwam het volgende antwoord: “Ik weet niet of de rekening ooit vereffend kan worden, en of het zinnig is dat te gaan ‘proberen’.”

bron: maken.wikiwijs

Voor mij en volgens mij zijn betogen om rekeningen van het verleden te vereffenen niet behulpzaam en zelfs contraproductief. Pogingen om de ‘rekening ervan te vereffenen’ van in het verleden aangedaan onrecht, leiden meestal alleen maar tot ontevredenheid of nog erger. Dat zien we nu bijvoorbeeld in Oekraïne en Gaza. Als een rekening niet te vereffenen is, wordt dan de ene groep niet moreel gegijzeld door de andere en kun je je dan niet afvragen of er niet sprake is van een bijzondere vorm van slavernij?

Sporen nalaten is het enige wat het verleden doet. Die sporen kun je niet uitwissen of herstellen. Het oversteken van de Rubicon door Julius Ceasar was en is met geen mogelijkheid meer te herstellen. Columbus voer na zijn ‘ontdekking’ terug naar Spanje maar zijn heenreis werd daarmee niet teniet gedaan. Little Boy, de naam van de atoombom die op Hiroshima werd gegooid, kan nooit meer ont-ontploffen en terug de bommenwerper Enola Gay invliegen. Met de gevolgen ervan moeten we leven. Excuses en schadevergoedingen maken deze daden niet ongedaan. Om een zeer recent voorbeeld te geven. De ‘streep’ die verschillende ministers onder hun verleden poogden te zetten, maken de gedane uitspraken en acties niet ongedaan. De streep maakt geen einde aan de gezaaide angst, gecreëerde onrust en het ontwikkelde wantrouwen.

“Voor mij ligt deze column in het verlengde van de audioreportage die vandaag is uitgekomen: Ga mee naar de binnenlanden van Suriname, waar een koloniale tragedie nog altijd haar sporen nalaat.” Zo vervolgde Haringsma haar antwoord op mijn vragen. En daarmee kom ik bij het ‘juiste’ doen. Maar wat is het juiste? Voor het juiste zoek ik graag aansluiting bij de filosoof John Rawls. In zijn boek Een theorie van rechtvaardigheid formuleert hij twee beginselen van rechtvaardigheid: “Elke persoon dient gelijk recht te hebben op het meest uitgebreide totale systeem van gelijke fundamentele vrijheden, dat verenigbaar is met een vergelijkbaar systeem van vrijheid voor allen. Sociale en economische ongelijkheden dienen zo te worden geordend dat ze: (a) het meest ten goede komen aan de minst bevoordeelden, in overeenstemming met het rechtvaardige spaarbeginsel, en (b) verbonden zijn aan ambten en posities die voor allen toegankelijk zijn onder voorwaarden van billijke gelijke kansen.[1]” Mijn definitie van het ‘juiste’ komt overeen met het deel dat stelt dat sociaal economisch beleid zo geordend moet worden dat het meest ten goede komt aan de minst bevoordeelden. Daarbij doet het er niet toe hoe die situatie is ontstaan. Iemand in ellende in het binnenland van Suriname help je omdat het een mens is, niet om iets wat ooit een iemand zijn voorvaderen heeft aangedaan.

Bij dat juiste doen is bestuderen van het verleden van belang. Niet om ‘schuldigen’ aan te wijzen waarbij je een rekening kunt indienen. Wel omdat het verleden ons kan leren welk menselijk denken en handelen tot ongelijkwaardigheid leidt. Het kan ons helpen gedrag dat tot vormen van uitbuiting leidt te herkennen, te adresseren en er iets aan doen. Iets aan te doen voor mensen die er nu slachtoffer van zijn of dreigen te worden.

Het einde van de slavernij herdenken is goed. En na goed de komma waar voormalig premier Rutte oversprak na de komma vervolg de zin dan met: ‘om hedendaagse vormen van uitbuiting en slavernij te bestrijden. Niets meer en niets minder. Die herdenking koppelen aan ‘een echt plan voor herstel’ of ‘vereffening van een niet te vereffenen rekening’ zorgen alleen maar voor onnodige tweespalt.  

[1] John Rawls, Een theorie van rechtvaardigheid, pagina 321

On door Ballonnendoorprikkerincultuur, filosofie, geschiedenis, logica, polarisatie, politiekEen reactie plaatsen

Heiligen Antonius

Afgelopen zondag was het de eerste mei. Iedereen met een beetje historische kennis zal dan roepen: de Dag van de Arbeid. De dag waarop socialisten en communisten de arbeider vieren. In het recente verleden betekende dat in menig land en stad voor de politie vooral een dag van zware arbeid omdat dat vieren daar gepaard ging met flinke ongeregeldheden. In sommige landen omdat het vieren verboden was en in andere landen omdat er steevast groepen waren die dan een traditioneel gevecht met de politie hielden.

Bron: Pixabay

Menig van die groepen beklaagden zich daarna over het extreme politiegeweld. Alleen deden ze dat dan op de verkeerde dag. Daar is namelijk de 15de maart voor aangewezen: de Dag tegen Politiegeweld. Diezelfde dag is trouwens ook de Dag van het Consumentenrecht en de Dag van het Maatschappelijk werk. Net zoals de eerste mei ook de Dag van de Lach is, al zullen die politieagenten weinig te lachen hebben gehad. De eerste mei is trouwens ook de Dag van het Basisinkomen. Tussen die Dag van de Lach en de Dag van de Grap zit dan weer een hele maand. De grap wordt namelijk op de eerste april gevierd.

Na de Dag van de Tonijn op de tweede mei, vieren we de derde mei de Dag van de Persvrijheid en Astmadag. Maar even terug naar die tweede mei en de tonijn. Op de vierde oktober vieren we Dierendag, voor alle dieren. Waarom dan nog een eigen dag voor de tonijn? Als guppy zou ik me behoorlijk achtergesteld voelen omdat ik geen ‘eigen dag’ heb. Nu zijn er meerdere dieren met een eigen dag. De ijsbeer heeft de 27ste februari. De eendagsvlieg de eerste maart. Helaas heeft een eendagsvlieg die op een andere dag wordt geboren daar niets aan. Die is dan alweer gestorven. De mus heeft de 20ste maart. Die heeft dubbel geluk want op die dag is het ook de Dag van het Geluk. De 7e april heeft de bever zijn dag en dan is het ook Girlsday, Collegadag en Gezondheidsdag. Ik weet niet of daar logica inzit of dat dit een puur toevallige combinatie is. De 25ste april is de Pinguin aan de beurt en twee dagen later de Tapir en de geleidehond. Die geleidehond heeft trouwens ook mazzel want een maand later, op de 26ste mei heeft de hond zijn dag. Dit nadat de 23ste de schildpad is gevierd. Een deel van die schildpadden, de zeeschildpadden, doen het de 16e juni nog eens dunnetjes over. Dan is het hun dag maar ook die van het Afrikaanse kind, de flexmedewerker en de tapas. Zo zijn er nog wel meer dieren met een eigen dag. De meest bijzondere dag in relatie met dieren is wel de 6e juni, de plaagdierendag.

Oh ja, ik begon met de Dag van de Arbeid. Die is voor de ‘ouderwetse’ arbeider. We zagen al dat de 16e juni de flexwerker in het zonnetje wordt gezet. Tussen die twee dagen, op de 11e  mei,  wordt ook de Modern Werkende gevierd. Weet iemand trouwens wat ik me bij een modern werkende moet voorstellen? Als die flexmedewerker dat als zzp-er doet, dan is er 4 juni weer wat te vieren. Ook de heftruckchauffeur heeft een eigen dag, de 8ste mei en de vrachtchauffeur heeft zijn dag op de 8ste december. Twee dagen later wordt de trainer in het zonnetje gezet en als die trainer ook nog coach is dan is het de 3e juni nogmaals raak. Op de 9de maart is het de Dag van de Pakketbezorger. Dit jaar een bijzondere dag omdat een van de werkgevers, PostNL, de viering ervan uitbesteedde aan de ontvangers van een pakket. Die zouden de bezorger, die door zijn werkgever wordt uitgeknepen die dag een fooi moeten geven als beloning. En dat zijn niet de enige beroepen met een eigen dag. En op 17 juni heeft iedere werkende weer wat te vieren want dan is het de Dag van het Werkplezier.

Gezien de huidige politieke situatie, de inval van Rusland in de Oekraïne en de ermee gepaard gaande afkeer van alles wat Russisch is, zal de Dag van de Russische Taal op de Plaagdierendag niet gevierd worden. Die 6e juni was de geboortedag van de dichter Pushkin. Voor de Oekraïense taal heb ik geen dag kunnen vinden. Niet vreemd want de Verenigde Naties, die deze dag in het leven hebben geroepen, hebben maar zes talen een eigen dag gegeven. Naast het Russisch, heeft het Arabisch (18e december), het Chinees (20e april) , het Engels (23ste april), het Frans (10e november) en het Spaans (23ste april) een eigen dag. Dat de Engelse en Spaanse dag op eenzelfde dag vallen heeft een reden. De Dag van de Engelse taal wordt gevierd op de geboorte- en sterfdag van William Shakespeare, die van de Spaanse taal op de sterfdag van Miguel de Cervantes Saavedra. De rest van de talen moet het met één gezamenlijke dag doen, de Dag van de Moedertaal op de 21ste februari. De ‘native speakers’ van die zes talen mogen dan nogmaals hun eigen taal vieren.

Bijzonder in de reeks van ‘bijzondere dagen’ is de combinatie van de 13de 14de  en 15e februari. De 13de is de Dag van het Huwelijk. Op de 14de wordt de vanuit de Verenigde Staten overgewaaide Valentijnsdag gevierd, de dag waarop de liefde wordt gevierd door je geliefde in het zonnetje te zetten. De 15de is de Dag van de Betaalde Liefde. Voor de vrouwen is de 8ste februari bijzonder, dan is het Vrouwendag, een mannelijke equivalent ontbreekt. En vrouwen van kleur hebben nog een eigen dag, namelijk de 1ste maart. Het maakt daarbij nogal wat uit of je ‘vrouwen van kleur’ hier letterlijk of figuurlijk opvat. In de letterlijke zin heb ik nog nooit een kleurloze vrouw ontmoet. In de figuurlijke zin wel.

Verschillende ziektes en stoornissen hebben hun eigen dag. Obesitas de 4e maart, Tuberculose de 24ste van die maand, Parkinson de 11e april, Astmadag de 3e mei. Migrainedag de 12e september. Een laatste die ik hierbij noem is de Bipolairendag, de 30ste maart. Of je die als lijder aan de stoornis viert zou er wel eens van af kunnen hangen of je net in een manische of depressieve periode zit.

Zo ‘vieren en gedenken’ we wat af. En dan ontbreekt de hele reeks naamdagen van katholieke heiligen nog op de lijst. Niet dat we die moeten vieren en gedenken. Die werden in vroeger jaren wel allemaal gevierd met een vrije dag. Waar is dat ‘gebruik’ om iets te vieren met een echte vrije dag verloren gegaan? Dan toch maar even vragen aan d’n Heiligen Antonius. Immers zoals, Rowwen Hèze zingt: “D’n Heilige Anthonius deen mos ’t wiete”. Ik vrees echter dat ik hetzelfde antwoord krijg als de band kreeg: “beste vrind wette dat. Soms is ’t beater iets moeis te verleeze. Beater verleeze dan dat ge ’t noeit het gehad.” Wellicht kun je die ‘heiligen Antonius’ ook raadplegen als je vergeten bent wat er vandaag ook al weer gevierd, herdacht, of onder de aandacht wordt gebracht?

On door Ballonnendoorprikkerincultuur, filosofieEen reactie plaatsen