Je kon erop wachten en dat wachten duurde niet eens erg lang. Waarop? Op reacties op het artikel van historicus Piet Emmer in de Volkskrant. Na bezichtiging van die expositie constateert Emmer: “Wie hoopt dat de tentoonstelling hem of haar op de hoogte brengt van de laatste wetenschappelijke inzichten hoeft het Rijksmuseum niet te bezoeken, maar wie zijn stereotiepe opvatting over de slavenhandel en slavernij bevestigd wil zien, komt in het Rijksmuseum ruimschoots aan zijn trekken.” En inderdaad, de reacties stonden een dag later al in de krant. En inderdaad begint het: “inmiddels een saaie rituele dans met Piet Emmer te worden die elk jaar weer opnieuw wordt uitgevoerd.” Zoals Maayke Botman in de Volkskrant schrijft.

Reacties als: “Zelden heb ik zo’n schaamteloze verdediging van de slavernij gelezen, verpakt als relativering en nuancering.” En: “De naweeën van wat aan mijn voorouders is aangedaan, voel ik tot op de dag van vandaag. Dat de schrijver daar anno 2021 geen, althans veel te weinig rekenschap van geeft in de toon, manier, woordkeuze en kritiek op de tentoonstelling in het Rijksmuseum, geeft aan dat ook hij als historicus helaas nog niet genoeg heeft geleerd of meegekregen van deze uitermate tragische pagina uit onze geschiedenis.” Nu kun je veel van Emmers artikel vinden, het is echter geen verdediging van slavernij. Emmer vraagt aandacht voor het bredere kader rond slavernij en voor aandacht voor het tijdsperspectief. Dat dit iemand pijn doet die de naweeën voelt van wat zijn voorouders is aangedaan dat kan, maar dat maakt aandacht voor het bredere kader en het tijdsperspectief nog niet verkeerd.

Nu zijn dit reacties van ‘gewone’ krantenlezers. Het wordt anders als historici dit ook doen. Volgens historicus aan de universiteit van Leiden en onderzoeker naar het Nederlandse koloniale verleden Karwan Fatah-Black, draaiden de slavenhouders de: “de discussie over slavernij naar een discussie over omstandigheden op de plantages.” Hoe ze dat deden? “zo werden de slaafgemaakten in de slotakte van de slavernij afhankelijk gemaakt van geleverde goederen. Waar de eigenaren het geld mee verdienden om dit te betalen, laat zich raden.” Zo reageert Fatah-Black op Emmers opmerking dat een slaaf de eigenaar: “gemiddeld 94,57 gulden per jaar aan voedsel en 13,58 gulden aan kleding en huishoudelijke artikelen alsmede huisvesting, het gebruik van een moestuin en medische zorg,” kostten. Terwijl: “In dezelfde tijd verdienden de landarbeiders in Drenthe ongeveer 150 gulden per jaar zonder huisvesting, moestuin en doktershulp.” Fatah-Black vindt dit een merkwaardige voorstelling van zaken en vraagt zich af:  “Waarom mijn vakgenoot bij herhaling zoveel onjuistheden blijft opdissen.”

De reactie van de slavenhouders past zeer goed in het tijdsbeeld en zij stonden daarin niet alleen. De Russische lijfeigenen kregen met hetzelfde te maken nadat de tsaar het lijfeigenschap in 1861 afschafte en de voormalige lijfeigenen een stukje grond kregen. De voormalige eigenaar kreeg een flink bedrag ter compensatie van zijn verlies en die compensatie samen met exorbitante pacht voor dat stukje grond, maakten dat de voormalige lijfeigenen slechter af waren dan voorheen[1].

Trouwens ook die ‘vrije arbeiders’ met dat loon van 150 gulden waarover Emmer schrijft, kregen een soortgelijke behandeling. In zijn Het Kapitaal geeft Karl Marx een schrijnend voorbeeld. Lees en huiver: “Death from simple overwork (Dood door louter overmatige arbeid). Het ging over de dood van de modiste Mary Anne Walkley, 20 jaar, werkzaam in een zeer achtenswaardige hofmodezaak, die werd geëxploiteerd door een dame met de gemoedelijke naam Elise. Het oude en al vaak vertelde verhaal weer nu opnieuw ontdekt: deze meisjes werken gemiddeld 16 1/2 uur, tijdens het seizoen vaak zelfs 30 zonder onderbreking, waarbij hun ‘arbeidskracht’ in stand wordt gehouden door hun af en toe sherry, port of koffie toe te dienen. En men zat juist in de drukste tijd. De pronkgewaden van de nobele ladies moesten in de kortst mogelijke tijd worden klaar getoverd voor het galabal, dat gegeven werd ter inhuldiging van de vers geïmporteerde prinses van Wales. Mary Anne Walkley had samen met zestig andere meisjes 261 uur onafgebroken gewerkt. Met dertigen zaten ze in één kamer, die nauwelijks de helft van de noodzakelijke kubieke meters lucht bevatte; ’s nachts moesten ze in een van de stinkholen, waarvan men slaapkamers had gemaakt door ze met verschillende tussenschotten te verdelen, met z’n tweeën één bed delen. En dit was een van de betere modezaken in Londen. Mary Ann Walkley werd op vrijdag ziek en overleed op zondag, en – tot grote verbazing van madame Elise – zonder het laatste kledingstuk te hebben afgemaakt. De te laat aan het sterfbed geroepen arts verklaarde bij de lijkschouwing voor de jury in droge bewoordingen: ´Mary Anne Walkley is gestorven door lange arbeidsuren in een te vol arbeidsvertrek en in een te klein en slecht geventileerd slaapvertrek.’ Om de arts een lesje in goede manieren te geven verklaarde de jury: ‘De overledene is gestorven aan apoplexie, maar er zijn redenen om te vrezen dat haar dood werd bespoedigd door overmatige arbeid in een te volle werkplaats enzovoorts.[2]”  Nee, Mary-Anne was geen slaaf. Haar leven en sterven laat echter zien dat het voor haar levensomstandigheden niet veel uitmaakt.

Of het volgende: “Duizenden handen waren plotseling nodig op deze plaatsen die ver verwijderd lagen van de steden; en vooral Lancashire, tot dat moment relatief dunbevolkt en onvruchtbaar, had nu vóór alles een bevolking nodig. Men had vooral behoefte aan de kleine en vlugge vingers. Onmiddellijk ontstond de gewoonte leerlingen uit de verschillende armenhuizen van London, Birmingham en elders te betrekken. Vele, vele duizenden van deze kleine, hulpeloze schepsels van 7 tot 13 of 14 jaar werden zo naar het noorden verzonden.” Nee, arbeid was een product dat ter beschikking stond van de fabriekseigenaren. Die kinderen werden vervolgens: “tot het uiterste (afgejakkerd), want hun beloning (de beloning van de door de fabriekseigenaar aangestelde opzichter) stond in verhouding tot de hoeveelheid product die uit het kind kon worden geperst. [3]“  

De manier waarop de slavenhouders in het midden van de negentiende eeuw de zaken naar hun handen probeerden te zetten, verschilde in niets van de manier waarop de fabriekseigenaren de arbeiders probeerden te muilkorven. Kinderen werden in die tijd al vroeg ‘aan het werk’ gezet, soms al vanaf hun zesde. En dan niet een paar uurtjes, de arbeidsdag duurde minimaal 10 uur en die uren werden vaak ook nog eens gespreid over twee of drie blokken met een tussenpauze van een paar uur. Kwam je ‘tussen de machine’ en kon je niet meer werken, dan had je pech en was je aangewezen op de bedeling. Naast de arbeidsomstandigheden beschrijft Marx ook de huisvesting van de arbeiders en ook daar lusten de honden geen brood van. Laat staan dat ze in die omstandigheden zouden willen wonen. Die woning zat in de regel verbonden aan je werk. Zonder werk geen huis en dat maakte je afhankelijkheid van de ‘kapitalist’ zoals Marx hem noemt, nog steviger. Bovendien woonde je zelden alleen met je gezin achter een voordeur. Was er een periode minder of geen werk, dan had je ook minder of geen inkomen. Je huur moest je natuurlijk wel blijven betalen. Als je wilt weten hoe het is om voor je huisvesting afhankelijk te zijn van je werkgever, ga dan eens praten met de vele Oost-Europese (seizoens)arbeiders.

“Ook de redenering van Emmer dat slavernij overal ter wereld voorkwam is een bijzondere. Genocide is ook niet voorbehouden aan de nazi’s, maar de schaal en de fabrieksmatige en planmatige manier van aan de lopende band Joden, Sinti en Roma, of homo’s vermoorden, maakt de Holocaust tot een unieke vorm van genocide. Zo bepaalt de grootschaligheid, de duur en de organisatie de uniciteit van het koloniale project van slavenhandel en slavernij.” Schrijft de al genoemde Botman in haar artikel. Wellicht schrikt  Botman hiervan maar slavernij kwam overal voor en komt nu nog steeds overal voor. Die schrik maakt het feit er niet minder om. Zowel het westers kolonialisme als de schaal en omvang van de trans-Atlantische slavenhandel zijn niet uniek.

Machtige rijken ontstaan niet ‘vanzelf’. Die ontstaan meestal als de ene stam of het ene volk, het andere verovert en aan zich onderwerpt. Op die manier groeiden het Romeinse rijk en het Chinese keizerrijk en ook het Amerikaanse rijk van de Olmeken. Maar ook in latere tijden ontstonden nieuwe rijken. Neem de Inca’s die vanuit hun oorspronkelijke woongebied, de omgeving van Cuzco in het huidige Peru, een rijk opbouwden van zo’n 4.000 kilometer langs de Grote Oceaan. Een rijk met steden, bijzondere bouwwerken zoals de Machu Picchu en geplaveide wegen. De Maya’s kenden een stedelijke cultuur die was gebaseerd op intensieve landbouw. Want ja, ook in de Amerika’s konden steden alleen opkomen als er een surplus aan voedsel werd geproduceerd. Dus na de opkomst van de landbouw. Van alleen jagen en verzamelen kon je immers geen leger op pad sturen, laat staan wegen aanleggen en tempels bouwen. Machtige rijken ontstaan via imperialisme en kolonialisme. Imperialisme en kolonialisme zijn geen ‘Europese’ uitvinding. Dat het met de slachtoffers van dat imperialisme en kolonialisme minder goed af kan lopen is ook niet ‘typisch’ Europees.’ Dat er door de besmettelijke ziektes die de ‘Europeanen’ meebrachten extra veel slachtoffers vielen in de Amerika’s, kun je Pizarro en Cortez niet verwijten. Dat deze ziekten in de Amerika’s onbekend waren en dus voor zeer veel slachtoffers zorgden was hen niet bekend. Het Westen, als je dat als één beschaving wilt zien, is wel de eerste die kolonialisme op wereldschaal bedreef. Een stokje dat China nu over probeert te nemen.

Ook de schaal en omvang van de trans-Atlantische slavenhandel is niet uniek. In de periode tussen 1525 en 1867 zijn er zo’n 12.500.000 mensen als slaaf naar de West verscheept. Laten we voor het gemak rekenen met 300 jaar omdat in de laatste jaren van het ‘slavernij tijdperk’ veel landen de overzeese handel in slaven al hadden verboden. In 300 jaar levert dat het grote aantal van net geen 42.000 per jaar. Dat is veel. Maar het valt in het niet bij de ‘slavenbehoefte’ van het Romeinse Rijk. “Recent onderzoek lijkt erop te wijzen dat het Romeinse Rijk op het hoogtepunt van zijn macht elk jaar zo’n 250.000 à 400.000 nieuwe slaven nodig had om het slavenbestand op pijl te houden.” Aldus Peter Frankonpan in zijn boek De zijderoute. Dat zijn er tussen de zes en ruim negen keer meer dan er jaarlijks werden verscheept via de Atlantische slavenroute. Het toppunt van het Romeinse rijk besloeg ook ongeveer 3 eeuwen en met 250.000 slaven per jaar, komt dat neer op zo’n 75 miljoen verhandelde slaven. Inderdaad werden die niet allemaal in schepen verpakt. Om jaarlijks aan die hoeveelheid nieuwe slaven te komen, zullen er onderweg ook wel de nodigen zijn gesneuveld. Frankonpan gaat verder: “De markt in de Arabische sprekende landen was aanzienlijk groter – ervan uitgaande dat de vraag naar slaven min of meer identiek was – want die strekte zich uit van Spanje tot Afghanistan, wat erop zou kunnen duiden dat het aantal verkochte slaven veel groter is geweest dan het aantal dat voor Rome bestemd was.[4]”  Slik! Nog meer? Nou voor één systeem wel. Naast het Romeinse rijk op zijn hoogtepunt, lag ook nog het Perzische rijk en ook dat kende slaven. En hoe denkt u dat die piramides werden gebouwd of die imposante bouwwerken van de Inca’s en de Maya’s? En wie zou die Chinese muur gebouwd hebben? Ja, aan die muur en die piramides zijn namen van farao’s en keizers verbonden, alleen hebben die zelf geen steen gelegd. De vergelijking met de Holocaust gaat mank.

Dat Fatah-Black, Botman en ook de tentoonstelling in het  Rijksmuseum aandacht vragen voor de trans-Atlantische slavenhandel is terecht. Want zoals de Vlaamse Historicus Jan Dumolyn in een interview met de Belgische site MO zei: “Er is te weinig aandacht voor de koloniale geschiedenis in het onderwijs, dat klopt.”  Maar, zo gaat hij verder: “er is ook veel te weinig aandacht voor de geschiedenis van de arbeidersbeweging. Wat heb jij geleerd over de negentiende-eeuwse socialisten. ^[5]” En daar heeft hij een punt. En zo is er voor veel meer perioden en gebeurtenissen in het verleden te weinig aandacht.

Aandacht voor het ene zou niet ten kosten van het andere moeten gaan. Alleen is dat erg lastig als je maar beperkte tijd hebt. Jammer dat Fatah-Black, Botman en in hun kielzog anderen, die andere perspectieven en inzichten bestrijden. Wellicht heeft dat ermee te maken dat hun doel niet het kennen van het verleden, maar het veranderen van het heden is. Dan is een ander perspectief hinderlijk. Dan wordt de geschiedenis een kist met rekwisieten waar je, al naar gelang je doel, iets uithaalt wat in je kraam te pas komt.

---

[1] Voor wie er meer over wil weten: https://www.historytoday.com/archive/emancipation-russian-serfs-1861

[2] Karl Marx, Het Kapitaal, pagina 237-238

[3] Idem, pagina 710

[4] Peter Frankonpan, De zijderoutes, pagina 150

[5] https://www.mo.be/interview/op-de-vlaamse-feestdag-herdenken-we-de-bolsjewieken-van-de-middeleeuwen