“Dat kan door het systeem van patenten af te schaffen. Patenten belemmeren de technologische ontwikkelingen.” Dit schreef ik in mijn vorige Prikker. Een Prikker waarin ik een begin maakte met het zoeken naar meerdere wegen die we in kunnen slaan na de corona-crisis. Toen ik die Prikker na de publicaties ervan nog eens las, kwam ik tot de conclusie dat ik iets ben vergeten. Ik ben met een specifiek onderwerp aan de slag gegaan terwijl we het eerst over algemene uitgangspunten of ontwerp criteria, voor het ‘na-coronese tijdperk’ moeten hebben. Daarom nu een stap terug.

• 

Die stap terug begint met het kijken naar wat er nu ‘fout’ gaat. Vervolgens moeten we naar alternatieve wegen zoeken. Wegen die we vervolgens kritisch moeten bekijken op hun voor- en nadelen. Daarbij kan het bestuderen van het verleden ons helpen. En dan niet alleen ons eigen verleden maar ook van andere gebieden in de wereld. Laten we eens beginnen met de eerste vraag: waar gaat het nu fout? En dan niet fout in de zin van hoe dit virus de mens kon besmetten. Dat kan altijd gebeuren. Dat kunnen we nooit voorkomen. Nee, fouten in onze economische en maatschappelijke ordening.

Het algemeen belang, zo luidt de theorie van de neoliberalen, is een optelling van alle individuele belangen. En dat algemeen belang wordt gewaarborgd op de vrije markt. Die markt zorgt voor het optimale evenwicht tussen vraag en aanbod. Werkt dat ook in crisistijden? Een crisis maakt zaken expliciet die in een normale toestand impliciet blijven. In een normale toestand spelen ze een rol, maar valt het minder op. 

Laten we eens naar een voorbeeld kijken : de mondkapjes. Op sommige plekken zijn ze nodig op andere plekken nog niet. Maar omdat men op die plekken ziet wat er gebeurt, willen ze zich voorbereiden door een voorraad aan te leggen. In normale omstandigheden weten de gebruikers wat ze nodig hebben. Er is voor een paar dagen voorraad en die wordt steeds aangevuld. Een veel grotere voorraad aanleggen en in stand houden, kan maar dat kost geld en dat is in normale tijden zonde. Nu is er veel meer nodig. Meer dan er waar dan ook op voorraad ligt. En, zoals de economen ons leren, als iets schaars is dan stijgt de prijs. Gevolg daarvan is, als er niet wordt ingegrepen, dat degenen die het meeste kunnen betalen, de spullen krijgen. Dit terwijl dit niet noodzakelijkerwijs degenen zijn die ze het hardst nodig hebben. Zo viel ook te lezen dat steenrijke Russen beademingsapparatuur kopen voor het geval dat… . En met zo’n apparaat ben je er niet. Je hebt ook verpleegkundigen en doktoren nodig. Die gaan dan aan de slag voor één persoon, terwijl ze er in dezelfde tijd veel meer mensen kunnen behandelen. Het lijkt mij trouwens sterk dat het alleen Russische rijken zijn die zoiets doen.

Dit maakt expliciet dat een vrije markt niet automatisch het algemeen belang dient. Als we kijken naar de ‘normaal toestand’ van voor corona, dan zijn er voldoende voorbeelden te benoemen dat de markt en het algemeen belang niet hetzelfde zijn. Een voorbeeld van vorig jaar. Novartis de producent van lutetium octreotaat, een medicijn tegen kanker, verzesvoudigde de prijs van het medicijn. Binnen de regels van het spel op de markt, kon dit. Het wrange hieraan is dat het middel is ontwikkeld door het Erasmus Medisch Centrum, een voor een zeer groot deel met gemeenschapsgeld gefinancierd ziekenhuis. Het Erasmus is een universitair medisch ziekenhuis en die hebben, naast het verlenen van zorg, nog een andere publieke functie, namelijk  het ontwikkelen van: “kennis over medisch-specialistische zorg en vertalen deze naar concrete toepassingen. Deze rol brengt hoge kosten met zich mee, die niet passen binnen de gangbare marktwerking. Om voldoende aanbod en kwaliteit te waarborgen, legt de overheid deze ‘kennistaak’ bij de umc’s. Hiervoor geldt een aparte financiering.” De ontwikkeling van dat medicijn is betaald door de Nederlandse belastingbetaler die het vervolgens als premiebetaler nogmaals mag betalen maar dan tegen een tarief dat het zesvoudige is van de originele prijs. 

Nu zullen jullie begrijpen waarom ik in mijn vorige Prikker tot de conclusie kwam dat we van de patenten, zeker op geneesmiddelen, af moeten. Maar dat is een praktische maatregel. Bezien we het van een abstracter niveau dan kun je constateren dat het algemeen belang, in ieder geval met betrekking tot de zorg, niet optimaal wordt bediend via de markt. Iets wat in ‘normale’ tijden al tot onwenselijke situaties leidt maar waarmee we nog kunnen leven, is in tijden van crisis niet houdbaar. Alleen moeten we ons de vraag stellen of we er in ‘normale tijden’ mee moeten willen leven? Of we ermee willen leven dat er bovenmatige winst gemaakt wordt. Bovenmatige winst zoals in het geval Novartis en lutetium octreotaat. Novartis staat hierin niet alleen en de farmaceuten als sector ook niet. Dergelijk gedrag zien we ook in andere sectoren. Hierbij hoeven we alleen maar te denken aan Facebook en Google. Alleen is het in de medische sector bijzonder cru dat er overmatig grove winsten worden gemaakt over de ruggen van zieken. Je kiest immers niet voor ‘ziekte’, het overkomt je. Daarin verschilt het van Facebook. 

Als je ergens niet voor kiest, moet dit dan via de markt, die gaat immers uit van keuzevrijheid, worden georganiseerd? Een interessante vraag en zo zijn er wel meer interessante vragen te stellen. Op het medische terrein maar ook op andere terreinen. Zou een belangrijk uitgangspunt voor de ‘na-coronese periode’ niet moeten zijn dat de markt uit het publieke domein moet?