‘Ork, ork, ork, soep eet je met een…?’ Als je vork hebt ingevuld dan heeft de ‘automatische piloot’ van je brein antwoord gegeven. In zijn boek Ons feilbare brein beschrijft de psycholoog en winnaar van de  nobelprijs voor de economie Daniel Kahneman twee manier waarop ons mensenbrein werkt. Hij noemt dat systeem 1 en systeem 2.

Systeem 1 is de ‘automatische piloot’, die reageert direct, is instinctief en gebaseerd op emotie. Dit systeem is moeilijk in toom te houden. Systeem 2 werkt een stuk langzamer, logischer en met meer mitsen en maren. Systeem 1 werkt onbewust, systeem 2 bewust en het kost veel meer energie. Vooral energie om systeem 1 te onderdrukken. 

Systeem 1 verricht het meeste werk. Immers als we overal bewust over na moesten denken, dan raakte ons brein oververhit en kwam er niets uit onze handen. Dan zouden we ons bewust zijn van iedere ademhaling en hartslag. Dan zouden we ons bewust zijn van een virus dat ons lijf binnen dringt en daarop bewust besluiten er een leger witte bloedlichaampjes op af te sturen. Dan zou iedere vlieg zo in je oog vliegen omdat je te laat was met het sluiten van je ooglid. Geluk hebben we systeem 1 dat dit werk voor ons doet zonder dat we ons er ook maar van bewust zijn. Voor het bewuste werk hebben we systeem 2 maar dat kost inspanning en energie.

Waarom begin ik hierover? Wel vanwege de verkiezingen van vorige week 20 maart 2019. En dan vooral de campagne en hoe de verslaggeving erover. Als ik aan die campagne denk, dan moet ik denken aan het boek De Barbaren van Alessandro Baricco. Baricco bespreekt het steeds oppervlakkiger worden van onze samenleving. Hij doet dat aan de hand van boeken, wijn en voetbal. In een eerdere Prikker besteedde ik al eens aandacht aan Baricco. Er wordt meer wijn gedronken, maar kwaliteitswijn leidt een kwijnend bestaan. Net zoals de literatuur terwijl er veel meer boeken worden verkocht. Als voetballiefhebber betreurt hij het lot van Roberto Baggio, de sierlijke specialist die steeds vaker op de bank zat omdat hij geen totaalvoetballer was. Hierover schreef ik al eerder.

Het leven als een aaneenschakeling van korte momenten van sensatie zonder verdieping. De nieuwe mens, de barbaar, als een surfer. Scherend over het water ziet de surfer veel van het oppervlak van de zee, maar mist de diepgang van de duiker die veel minder oppervlakte bestrijkt maar wel een betere indruk krijgt van wat een zee is. 

Als ik de afgelopen verkiezingscampagne de revue laat passeren, net als die van zo ongeveer de afgelopen vijfentwintig jaar, dan moet ik denken aan die surfer. Politici die in drie minuten de ‘gezondheidszorg’ bespreken en dat doen door wat soundbites naar elkaar te slingeren. Daaruit bestaat een verkiezingsdebat. Politici die ‘hoofdredacteur’ van een tv programma mogen spelen of die meedoen aan een of andere quiz. Veel geblaat weinig wol. Veel zaken worden aangestipt, niets wordt uitgediept. 

Campagnevoeren op een manier die past bij Kahnemans systeem 1: hamer er wat slogans in, herhaal die en zorg ervoor dat systeem 2 niet wordt gebruikt. Zorg ervoor dat de kiezer bij het woord ‘klimaat’ denkt aan ‘1.000 miljard kosten’ en vooral niet verder gaat nadenken: if they say jump. You say how high.’ Dit past goed bij de ‘opdracht’ die de mediamakers tegenwoordig voor zichzelf zien. De lezer/luisteraar/kijker als iemand die moet worden gevoed, niet moet worden opgevoed. 

Als we echter kijken naar de taak en rol die onze volksvertegenwoordigers in de samenleving vervullen, zou een campagne dan mensen niet aan het denken moeten zetten? Moeten aanzetten tot het stellen van vragen en tot het op zoek gaan naar antwoorden en vervolgens weer tot het stellen van nieuwe vragen. Zou de campagne zich niet moeten richten op Kahnemans systeem 2? Zou de campagne niet moeten aanzetten tot duiken in plaats van surfen?  Zouden politici hierin samen met de media niet moeten voorgaan? 

Neem ‘Nederland uit de EU’. Daarop kan de vraag worden gesteld, hoe ziet dat Nederland er dan uit? Welke relaties heeft het dan met de buur- en andere landen? Wat als die landen geen relaties met Nederland willen? Een Nexit zou Duitsland ertoe kunnen verleiden om de positie van de Hamburgse haven te versterken ten kosten van de Rotterdamse. Welke gevolgen heeft dat voor, bijvoorbeeld mij, als grensbewoner? Als er een ouderwetse grens komt, dan houdt de wereld twee kilometer van mijn voordeur op. Dan kan ik die grens alleen over met een visum. Wel positief, dan kunnen die lelijke ‘logistieke loodsen’ waarmee Limburg wordt volgebouwd weer worden afgebroken.

Neem de 1.000 miljard die ‘het klimaat’ zou gaan kosten. Mij is altijd geleerd dat de kosten van de één de opbrengst van de ander zijn. Wie is dan die ander? Ben ik dat misschien ook voor een deel zelf? Als de verdeling van die kosten en opbrengsten evenwichtig is, wat ‘kosten’ die maatregelen dan werkelijk? Als ze niet evenwichtig verdeeld zijn, wat kunnen we er dan, via de overheid, aan doen om ze wat evenwichtiger te maken.

Zou een dergelijke campagne niet tot een veel betere en veel beter afgewogen keuze van de kiezer leiden? Een keuze op basis van Kahnemans systeem 2 en niet een keuze op basis van de emotie van systeem 1? Het kan zijn dat ik selectief waarneem. Dat sluit ik in ieder geval niet uit. Maar het lijkt er wel op dat sinds het steeds oppervlakkiger worden van de campagnes zo sinds de jaren negentig van de vorige eeuw, de emotie ‘angst’ een steeds belangrijkere rol speelt in de politiek en de stemkeuze van mensen. Angst voor vluchtelingen, migranten, angst voor de ander, angst voor de Rus, angst voor de EU. Angst bij de politici voor de ‘kiezer’. Politiek als een soort ‘Fear factory’. Dit terwijl een bekend Nederlands spreekwoord zegt dat angst een slechte raadgever is. Of zoals de langstzittende Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt het ooit prachtig verwoordde:  “We’ve got nothing to fear but fear itself.”